Menjëherë pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, Korça u pushtua nga ushtria greke. Por një aksident historik bëri që qyteti të kalojë për katër vjet nën pushtimin francez. Gjatë kësaj kohe, kartëmonedhat e para “shqiptare” u gdhendën nga një ushtar francez duke i dhënë parasë kombëtare emrin Frang, i cili mbijetoi deri në vitin 1946.
Një shtet konsiderohet si i tillë kur ka një gjuhë, një flamur dhe një kartëmonedhë të vetën, thotë Niko Kotherja, një koleksionist i njohur në Korçë, ndërsa shpjegon për BIRN një ekspozitë të hapur pak ditë më parë në qytetin e Korçës me rastin e 100 vjetorit të pushtimit francez të qytetit dhe lindjes së kartëmonedhës së parë shqiptare.
Ekspozita “Emetimet e Krahinës Autonome të Korçës 1917-1918” u hap më 10 dhjetor me kontributin e fondit të numizmatikës të Bankës së Shqipërisë dhe ekspozoi në mjediset e Muzeut Kombëtar të Arsimit në këtë qytet, kartëmonedhat e krijuara nga një shtypshkronjë vendëse, të cilat shërbyen njëkohësisht për të mbajtur në këmbë një administratë për zonën dhe gjithashtu për t’i shërbyer qytetarëve me paranë e përdorimit të përditshëm.
Kartëmonedhat e emetuara nga Krahina Autonome e Korçës janë pasqyrë e kaosit të krijuar nga Lufta e Parë Botërore dhe njëkohësisht, e përpjekjeve të intelektualëve të Shqipërisë së asaj kohe për të ndërtuar një shtet funksional me administratë, thesar e shtypshkronjë, shkurt, një shtet të aftë për të qëndruar me këmbët e veta.
“Davieri qe një ushtar francez (i cili) gdhendi në dru shqiponjën e cila ishte zgjedhur si elementi që do të vendosej në kartëmonedhë dhe për këtë meritë atij iu dhurua një orë e larë me ar, një nga vlerësimet me të larta të kohës”, shpjegon Kotherja, duke rrëfyer fillesat e një historie tjetër, e cila e bashkëngjiti Shqipërinë më vonë në sistemin monetar të njohur si “Unioni Monetar Latin”, në të cilin qëndroi deri në vitin 1939.
Kllapat e kartëmonedhës të gdhendura nga ushtari i ri francez u dërguan në shtypshkronjën e Arqimidh Vangjelit, e cila qe hapur në vitin 1903 dhe që më 1917, u vendos në shërbim të Krahinës Autonome të Korçës.
“Numri i serisë së tyre u vendos me një makineri të veçantë e cila për kohën mund të quhej një makineri inteligjente sepse sa herë kartëmonedha futej atje ajo stamponte numrin e radhës,” shpjegon Kotherja.
Sipas katalogut të Bankës së Shqipërisë, vendimi i parë për të shtypur kartëmonedhë i përket Këshillit të Republikës Autonome të Korçës dhe daton në janar 1917. Dy muaj më vonë, më 17 mars, shtypshkronja e Arqimidh Evangjelit nxorri nga botimi 15 mijë copë të kartëmonedhës 1 frang. Ajo u emetua në emër të “Shqipërië Vetqeveritare” dhe kishte shqiponjën dykrenore si simbol të shtetit shqiptar.
Emetimi i një kartëmonedhe me emrin frang dhe me kurs të barabartë këmbimi me frangën franceze teorikisht duhej të mbështetej në një rezervë ari, e cila thjeshtë nuk ekzistonte. Por administrata e Korçës e gjeti zgjidhjen duke garantuar shkëmbimin e kartëmonedhave të emetuara me të ardhurat nga taksat e pullave fiskale dhe të tregjeve. Në vitin 1918, qyteti pati një buxhet prej 1.75 milionë frangash ari. Kjo qe një shumë e konsiderueshme nëse marrim parasysh se dita e punës në atë kohë qe zakonisht dy apo tre franga.
Marrëdhëniet me francezët gjithsesi qenë shumë të komplikuara. Dy vjet më vonë, kur Lufta e Parë Botërore po i afrohej fundit dhe fuqitë e aksit qenë në tërheqje, francezët e anuluan protokollin e dhjetorit 1916 dhe kjo u pasqyrua në kartëmonedhat e fundit të emetuara nga Korça. Kësaj here, nuk pati më referenca për Shqipërinë Vetqeveritare apo për Republikën. Katër emetimet e fundit dolën thjeshtë si produkt i qytetit dhe mbanin mbishkrimin “Korça”.
Shteti shqiptar i lindur nga Kongresi i Lushnjës duket se mësoi shumë eksperienca e Korçës ndërsa funksionimi i administratës autonome lehtësoi përpjekjet e shtetit shqiptar për të ruajtur tërësinë territoriale vitit 1913. Frangu letër me kurs këmbimi fiks me monedhat e arit të standardit të Unionit Latin, u bënë formalisht monedha zyrtare e vendit ndërsa në mungesë të bankës kombëtare, bashkitë e tjera u lejuan të kryejnë emetimet e kartëmonedhave të tyre.
Për 85 vjeçarin Kristaq Jorgji, një prej filatelistëve më të njohur të Korçës, kartëmonedhat e asaj kohe, bashkë me korpusin e pullave të emetuara, përbëjnë një pasuri të rrallë shpirtërore dhe dokumentare për këtë periudhë historike trazirash të mëdha.
“U ndjeva i lumtur kur arrita të bëj pjesë të koleksionit tim këto kartmonedha. Kam paguar për to aq sa mund të arredohet një shtëpi por nuk u mendova gjatë. Janë origjinale dhe përveç elementeve identifikues këto kartëmonedha mund t’i dallosh edhe thjesht nga zhurma e letrës së tyre. Është një tingull i veçantë që nuk e kanë kartëmonedhat e tjera. Më e rrallë është seria C dhe unë e quaj një nga gjërat më të rëndësishme të koleksionit tim,” thotë Jorgji.
Sipas Kotheres, në një rast, autoritetet ushtarake franceze kërkuan një sasi parash borxh nga autoritetet e krahinës autonome.
Përgjegjësi i Financave të Krahinës Autonome të Korçës, Nikollaq Zoi, ndoshta personi më i rëndësishëm i asaj administrate për shkak se qe përgjegjësi për emetimin e kartëmonedhave, e pranoi t’ia japë kredinë autoriteteve franceze.
